Η αντίστροφη όψη της ηγεμονίας μου: αφού είμαι ο κύριος του εαυτού μου, είμαι επίσης και το εμπόδιο μου, ο μόνος υπόλογος για τις ατυχίες ή τις χαρές μου. Αυτή είναι η δύστυχη συνείδηση του σύγχρονου ανθρώπου: μετά από κάθε ήττα πρέπει να κάνει την αυτοκριτική του, να εξετάζει τη συνείδησή του, να συντάσσει τον κατάλογο των αδυναμιών και των σφαλμάτων του, καταλήγοντας στο μόνιμο συμπέρασμα: το λάθος είναι δικό μου!
Για ορισμένους το παράπονο είναι ένας τρόπος ζωής, και τα αληθινά γηρατειά, τα γειρατειά του πνεύματος αρχίζουν όταν, στα είκοσι ή στα εξήντα μας, δεν μπορούμε να ανταλλάξουμε με τους άλλους παρά μεμψιμοιρίες και στεναγμούς, όταν ελεεινολογώντας και κακολογώντας τη ζωή μας έχουμε βρει τον καλύτερο τρόπο να μην κάνουμε τίποτα για να την αλλάξουμε.
"Δεν είμαι σαν τους άλλους", αυτή είναι η τυπική φράση του αγελαίου ανθρώπου. Επειδή η τιμωρία που τρομάζει το σύγχρονο άτομο δεν είναι τόσο η ειρκτή ή η καταπίεση, όσο η αδιαφορία: το να μην μετράει καθόλου, να μην υπάρχει παρά μόνο για τον εαυτό του, να παραμένει ένας "προ-κάποιος" που καταγράφεται από τους άλλους σαν μια παρουσία κι όχι σαν ένας συνομιλητής.
Πλάθω τον εαυτό μου σημαίνει καταρχάς αντιγράφω: σε κάθε σκέψη μου, σε κάθε πράξη μου, καταδείχνω το αποτύπωμα του άλλου επάνω μου. Είμαι φτιαγμένος από όλους τους άλλους όπως και εκείνοι από μένα. Ο καθένας φαντασιώνει τον εαυτό του σαν θεμελιωτή και διαπιστώνει πως είναι αντιγραφέας, μιμητής.
Στο περίφημο ερώτημα του Στεντάλ: "Γιατί στο σύγχρονο κόσμο οι άνθρωποι δεν είναι ευτυχισμένοι;" μπορούμε να απαντήσουμε: επειδή έχουν απελευθερωθεί από όλα και αντιλαμβάνονται πως η ελευθερία είναι αβίωτη. Ενώ η απελευθέρωση έχει ένα είδος επικού και ποιητικού μεγαλείου όταν μας απολυτρώνει από την καταπίεση, η ελευθερία μας βασανίζει με τις απαιτήσεις της. Αυτός ο προβιβασμός είναι μια κατάρα: να γιατί τόσοι άντρες και τόσες γυναίκες βρίσκουν παρηγοριά στο νεο-πρωτογονισμό, τα ναρκωτικά, τον πολιτικό εξτρεμισμό, το μυστικισμό της δεκάρας. Να γιατί το σύγχρονο άτομο, διχασμένο ανάμεσα στην ανάγκη για πίστη και στην ανάγκη να δικαιώσει τα πιστεύω του είναι επίσης κι ένας επαγγελματίας αποστάτης, ο νομάδας των συνεχών μεταστροφών, αυτός που κατά τη διάρκεια μιας και μόνο ζωής ασπάζεται και απορρίπτει μια πληθώρα από πίστεις και ιδέες - οι επιλογές του είναι απόλυτες και ταυτόχρονα πρόσκαιρες. Η ιστορία του ατόμου δεν είναι παρά η ιστορία των διαδοχικών του αποκηρύξεων, των μύριων τεχνασμάτων με τα οποία προσπαθεί να ξεφύγει από τον κλήρο να είναι ο εαυτός του. "Αιώνια και αθεράπευτα στοιχειωμένο από το αντίθετό του" είναι το άθροισμα των παραιτήσεων και των αναβαθμίσεων που δρομολογούν τη σταδιοδρομία του.
Αν λάβουμε υπόψη τα όσα βρίσκει ο καθένας μας μόλις γεννηθεί - κάθε είδους εγκαταστάσεις, πλήρη αστικά δίκτυα, μεγάλα νοσοκομειακά κέντρα, δίχως να μιλήσουμε για τα διάφορα επιδόματα που προσφέρει το Κράτος Πρόνοιας - είμαστε τα παραχαϊδεμένα παιδιά μιας ιστορίας για την οποία δεν καταβάλαμε άλλο τίμημα πέρα από το να γεννηθούμε.
Να είσαι χρήστης, σημαίνει να ενδιαφέρεσαι αποκλειστικά και μόνο για την προάσπιση των συμφερόντων σου, να παραμένεις γαντζωμένος στην ιδιαιτερότητα σου, ενώ το να είσαι πολίτης σημαίνει πως προσπαθείς να ξεπεράσεις την ιδιαίτερη περίπτωσή σου για να λάβεις υπόψη το κοινό καλό, να μπεις στο δημόσιο χώρο όπου οι άνθρωποι συνομιλούν με ίσους όρους και δρουν από κοινού.
Είμαστε οι επιζώντες της πρώτης μας νιότης, πενθούμε το μικρό παιδί που ήμαστε κάποτε, και γερνάμε δίχως να μεγαλώσουμε.
Θεωρητικά, τι σημαίνει να είσαι ενήλικος; Σημαίνει να αποδέχεσαι ορισμένες θυσίες, να παραιτείσαι από εξωφρενικές απαιτήσεις, να γνωρίζεις πως είναι προτιμότερο "να νικάς τις επιθυμίες σου παρά την τάξη του κόσμου" (Καρτέσιος). Σημαίνει να ανακαλύπτεις πως το εμπόδιο δεν είναι η άρνηση αλλά η προϋπόθεση της ελευθερίας η οποία όταν δεν συναντά κανένα πρόσκομμα, δεν είναι παρά ένα φάντασμα, ένα μάταιο καπρίτσιο μια και η ύπαρξή της βασίζεται επίσης και στην ισότιμη και σύννομη ελευθερία των άλλων. Σημαίνει να αναγνωρίζεις πως ποτέ δεν ανήκεις ολοκληρωτικά στον εαυτό σου, πως κατά κάποιο τρόπο ανήκεις και στον άλλον ο οποίος αντιμάχεται την απαίτηση σου για ηγεμονία. Τέλος σημαίνει πως κατανοείς ότι πρέπει να διαμορφώνεσαι μεταβαλλόμενος, ότι πάντα αυτοδημιουργείσαι ενάντια στο εγώ σου, ενάντια στο παιδί που υπήρξες κάποτε, και ότι από αυτή την άποψη κάθε εκπαίδευση, ακόμα και η πιο ανεκτική, αποτελεί μια δοκιμασία που μας βγάζει από την κατάσταση της αμεσότητας και της άγνοιας.
Υπάρχουν δυο τρόποι για να αντιμετωπίσουμε μια ερωτική, πολιτική, ή επαγγελματική αποτυχία: ή να την αποδώσουμε στον εαυτό μας και να δεχτούμε τις συνέπειές της, ή να την επιρρίψουμε σε κάποιον άλλον, να καταγγείλουμε έναν υπεύθυνο που έχει ορκιστεί τον χαμό μας. "Υποφέρω: σίγουρα κάποιος πρέπει να φταίει γι' αυτό· έτσι σκέφτονται τα αρρωστημένα πρόβατα" (Νίτσε). Στην πρώτη περίπτωση βρίσκουμε την δύναμη να ξεπεράσουμε την αποτυχία, να την μεταμορφώσουμε σε ένα αναβαθμό προς την προσωπική τελείωση, σε μια απαραίτητη παρακαμπτήριο που οδηγεί στο σωστό δρόμο. Στη δεύτερη, καταδικαζόμαστε στην επανάληψη του σφάλματος, επιρρίπτοντας την ενοχή στον άλλον και αποφεύγοντας να εξετάσουμε τη συνείδηση μας.
Η θυματοποίση είναι το καταφύγιο εκείνου που, έρμαιο του φόβου, προτιμά να γίνει αντικείμενο οίκτου παρά να αντιμετωπίσει ότι τον τρομάζει. Επιδιώκοντας πάση θυσία να εξαφανίσουμε τον πόνο, τον αυξάνουμε, στοιχειωνόμαστε από ένα κακό που εξαπλώνεται τόσο περισσότερο όσο περισσότερο το καταδιώκουμε.
Φυσικά και είναι φρόνιμο να αποφεύγουμε τα βάσανα, όμως υπάρχουν κάποιες δυσκολίες σύμφυτες με τη μοίρα μας, κάποιοι εγγενείς κίνδυνοι δίχως τους οποίους δεν θα μπορούσαμε να εξελιχθούμε σε ολοκληρωμένους ανθρώπους. Αρνούμενοι αυτά τα ρίσκα σημαίνει πως το μόνο που επιθυμούμε είναι η ασφάλεια του εισοδηματία από την κούνια έως τον τάφο.
Όμως το να είμαι ελεύθερος σημαίνει καταρχήν να απολαμβάνω τους δεσμούς στοργής και αμοιβαιότητας που με ενώνουν με τους ομοίους μου και με κάνουν ένα πρόσωπο φορτωμένο με υποχρεώσεις και ευθύνες που, μόλο που αναχαιτίζουν την ανεξαρτησία μου, την ανανεώνουν και την εμπλουτίζουν. Το να είσαι υποκείμενο σημαίνει επίσης να υπόκεισαι στον άλλον, να μη θεωρείς τον εαυτό σου ελεύθερο απέναντί του, να μπαίνεις σε αυτό το δίκτυο των δώρων, των ανταλλαγών, των υποχρεώσεων, που συνιστά τις ανθρώπινες σχέσεις.
Πασκάλ Μπρυκνέρ
Ο ΠΕΙΡΑΣΜΟΣ ΤΗΣ ΑΘΟΩΤΗΤΑΣ
εκδόσεις Αστάρτη
Για ορισμένους το παράπονο είναι ένας τρόπος ζωής, και τα αληθινά γηρατειά, τα γειρατειά του πνεύματος αρχίζουν όταν, στα είκοσι ή στα εξήντα μας, δεν μπορούμε να ανταλλάξουμε με τους άλλους παρά μεμψιμοιρίες και στεναγμούς, όταν ελεεινολογώντας και κακολογώντας τη ζωή μας έχουμε βρει τον καλύτερο τρόπο να μην κάνουμε τίποτα για να την αλλάξουμε.
"Δεν είμαι σαν τους άλλους", αυτή είναι η τυπική φράση του αγελαίου ανθρώπου. Επειδή η τιμωρία που τρομάζει το σύγχρονο άτομο δεν είναι τόσο η ειρκτή ή η καταπίεση, όσο η αδιαφορία: το να μην μετράει καθόλου, να μην υπάρχει παρά μόνο για τον εαυτό του, να παραμένει ένας "προ-κάποιος" που καταγράφεται από τους άλλους σαν μια παρουσία κι όχι σαν ένας συνομιλητής.
Πλάθω τον εαυτό μου σημαίνει καταρχάς αντιγράφω: σε κάθε σκέψη μου, σε κάθε πράξη μου, καταδείχνω το αποτύπωμα του άλλου επάνω μου. Είμαι φτιαγμένος από όλους τους άλλους όπως και εκείνοι από μένα. Ο καθένας φαντασιώνει τον εαυτό του σαν θεμελιωτή και διαπιστώνει πως είναι αντιγραφέας, μιμητής.
Στο περίφημο ερώτημα του Στεντάλ: "Γιατί στο σύγχρονο κόσμο οι άνθρωποι δεν είναι ευτυχισμένοι;" μπορούμε να απαντήσουμε: επειδή έχουν απελευθερωθεί από όλα και αντιλαμβάνονται πως η ελευθερία είναι αβίωτη. Ενώ η απελευθέρωση έχει ένα είδος επικού και ποιητικού μεγαλείου όταν μας απολυτρώνει από την καταπίεση, η ελευθερία μας βασανίζει με τις απαιτήσεις της. Αυτός ο προβιβασμός είναι μια κατάρα: να γιατί τόσοι άντρες και τόσες γυναίκες βρίσκουν παρηγοριά στο νεο-πρωτογονισμό, τα ναρκωτικά, τον πολιτικό εξτρεμισμό, το μυστικισμό της δεκάρας. Να γιατί το σύγχρονο άτομο, διχασμένο ανάμεσα στην ανάγκη για πίστη και στην ανάγκη να δικαιώσει τα πιστεύω του είναι επίσης κι ένας επαγγελματίας αποστάτης, ο νομάδας των συνεχών μεταστροφών, αυτός που κατά τη διάρκεια μιας και μόνο ζωής ασπάζεται και απορρίπτει μια πληθώρα από πίστεις και ιδέες - οι επιλογές του είναι απόλυτες και ταυτόχρονα πρόσκαιρες. Η ιστορία του ατόμου δεν είναι παρά η ιστορία των διαδοχικών του αποκηρύξεων, των μύριων τεχνασμάτων με τα οποία προσπαθεί να ξεφύγει από τον κλήρο να είναι ο εαυτός του. "Αιώνια και αθεράπευτα στοιχειωμένο από το αντίθετό του" είναι το άθροισμα των παραιτήσεων και των αναβαθμίσεων που δρομολογούν τη σταδιοδρομία του.
Αν λάβουμε υπόψη τα όσα βρίσκει ο καθένας μας μόλις γεννηθεί - κάθε είδους εγκαταστάσεις, πλήρη αστικά δίκτυα, μεγάλα νοσοκομειακά κέντρα, δίχως να μιλήσουμε για τα διάφορα επιδόματα που προσφέρει το Κράτος Πρόνοιας - είμαστε τα παραχαϊδεμένα παιδιά μιας ιστορίας για την οποία δεν καταβάλαμε άλλο τίμημα πέρα από το να γεννηθούμε.
Να είσαι χρήστης, σημαίνει να ενδιαφέρεσαι αποκλειστικά και μόνο για την προάσπιση των συμφερόντων σου, να παραμένεις γαντζωμένος στην ιδιαιτερότητα σου, ενώ το να είσαι πολίτης σημαίνει πως προσπαθείς να ξεπεράσεις την ιδιαίτερη περίπτωσή σου για να λάβεις υπόψη το κοινό καλό, να μπεις στο δημόσιο χώρο όπου οι άνθρωποι συνομιλούν με ίσους όρους και δρουν από κοινού.
Είμαστε οι επιζώντες της πρώτης μας νιότης, πενθούμε το μικρό παιδί που ήμαστε κάποτε, και γερνάμε δίχως να μεγαλώσουμε.
Θεωρητικά, τι σημαίνει να είσαι ενήλικος; Σημαίνει να αποδέχεσαι ορισμένες θυσίες, να παραιτείσαι από εξωφρενικές απαιτήσεις, να γνωρίζεις πως είναι προτιμότερο "να νικάς τις επιθυμίες σου παρά την τάξη του κόσμου" (Καρτέσιος). Σημαίνει να ανακαλύπτεις πως το εμπόδιο δεν είναι η άρνηση αλλά η προϋπόθεση της ελευθερίας η οποία όταν δεν συναντά κανένα πρόσκομμα, δεν είναι παρά ένα φάντασμα, ένα μάταιο καπρίτσιο μια και η ύπαρξή της βασίζεται επίσης και στην ισότιμη και σύννομη ελευθερία των άλλων. Σημαίνει να αναγνωρίζεις πως ποτέ δεν ανήκεις ολοκληρωτικά στον εαυτό σου, πως κατά κάποιο τρόπο ανήκεις και στον άλλον ο οποίος αντιμάχεται την απαίτηση σου για ηγεμονία. Τέλος σημαίνει πως κατανοείς ότι πρέπει να διαμορφώνεσαι μεταβαλλόμενος, ότι πάντα αυτοδημιουργείσαι ενάντια στο εγώ σου, ενάντια στο παιδί που υπήρξες κάποτε, και ότι από αυτή την άποψη κάθε εκπαίδευση, ακόμα και η πιο ανεκτική, αποτελεί μια δοκιμασία που μας βγάζει από την κατάσταση της αμεσότητας και της άγνοιας.
Υπάρχουν δυο τρόποι για να αντιμετωπίσουμε μια ερωτική, πολιτική, ή επαγγελματική αποτυχία: ή να την αποδώσουμε στον εαυτό μας και να δεχτούμε τις συνέπειές της, ή να την επιρρίψουμε σε κάποιον άλλον, να καταγγείλουμε έναν υπεύθυνο που έχει ορκιστεί τον χαμό μας. "Υποφέρω: σίγουρα κάποιος πρέπει να φταίει γι' αυτό· έτσι σκέφτονται τα αρρωστημένα πρόβατα" (Νίτσε). Στην πρώτη περίπτωση βρίσκουμε την δύναμη να ξεπεράσουμε την αποτυχία, να την μεταμορφώσουμε σε ένα αναβαθμό προς την προσωπική τελείωση, σε μια απαραίτητη παρακαμπτήριο που οδηγεί στο σωστό δρόμο. Στη δεύτερη, καταδικαζόμαστε στην επανάληψη του σφάλματος, επιρρίπτοντας την ενοχή στον άλλον και αποφεύγοντας να εξετάσουμε τη συνείδηση μας.
Η θυματοποίση είναι το καταφύγιο εκείνου που, έρμαιο του φόβου, προτιμά να γίνει αντικείμενο οίκτου παρά να αντιμετωπίσει ότι τον τρομάζει. Επιδιώκοντας πάση θυσία να εξαφανίσουμε τον πόνο, τον αυξάνουμε, στοιχειωνόμαστε από ένα κακό που εξαπλώνεται τόσο περισσότερο όσο περισσότερο το καταδιώκουμε.
Φυσικά και είναι φρόνιμο να αποφεύγουμε τα βάσανα, όμως υπάρχουν κάποιες δυσκολίες σύμφυτες με τη μοίρα μας, κάποιοι εγγενείς κίνδυνοι δίχως τους οποίους δεν θα μπορούσαμε να εξελιχθούμε σε ολοκληρωμένους ανθρώπους. Αρνούμενοι αυτά τα ρίσκα σημαίνει πως το μόνο που επιθυμούμε είναι η ασφάλεια του εισοδηματία από την κούνια έως τον τάφο.
Όμως το να είμαι ελεύθερος σημαίνει καταρχήν να απολαμβάνω τους δεσμούς στοργής και αμοιβαιότητας που με ενώνουν με τους ομοίους μου και με κάνουν ένα πρόσωπο φορτωμένο με υποχρεώσεις και ευθύνες που, μόλο που αναχαιτίζουν την ανεξαρτησία μου, την ανανεώνουν και την εμπλουτίζουν. Το να είσαι υποκείμενο σημαίνει επίσης να υπόκεισαι στον άλλον, να μη θεωρείς τον εαυτό σου ελεύθερο απέναντί του, να μπαίνεις σε αυτό το δίκτυο των δώρων, των ανταλλαγών, των υποχρεώσεων, που συνιστά τις ανθρώπινες σχέσεις.
Πασκάλ Μπρυκνέρ
Ο ΠΕΙΡΑΣΜΟΣ ΤΗΣ ΑΘΟΩΤΗΤΑΣ
εκδόσεις Αστάρτη
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου